VIJFENTWINTIG JAAR FEDERALE OMBUDSMANNEN

VIJFENTWINTIG JAAR FEDERALE OMBUDSMANNEN

24 januari 2023

TOESPRAAK DOOR MEVROUW Eliane TILLIEUX,

VOORZITSTER VAN DE KAMER VAN VOLKSVERTEGENWOORDIGERS

25 jaar Federale Ombudsmannen en -vrouwen: dat moet uiteraard gevierd worden! 25 jaar van onverdroten zoeken naar oplossingen, in dialoog met de burgers en de overheidsdiensten, onafhankelijk en onpartijdig. In die 25 jaar is de Federale Ombudsman een onmisbare schakel geworden in de keten van overheidsinstellingen, de olie voor het niet altijd optimaal functionerende raderwerk van de administratie.

België was een relatieve laatkomer toen het een goede kwart eeuw geleden de Federale Ombudsman in het leven riep. Heel wat andere landen, en in 1991 het Vlaamse gewest en in 1994 het Waalse gewest, hadden al in één of andere vorm een ‘ombudsman’. Het Verdrag van Maastricht van 1992 had de kersverse Europese Unie ook al een Europese ombudsman gegeven.

Een federale ombudsdienst kon dus niet uitblijven. Dat kaderde ook in de politieke inspanningen om in de jaren ’90 de fameuze ‘kloof met de burger’ te dichten. Uit die tijd dateren ook het Handvest van de gebruiker van de openbare diensten, de invoering van de verplichte formele motivering van individuele bestuurshandelingen en de regelgeving met betrekking tot de openbaarheid van bestuur.

De instelling ‘ombudsman’ bestaat al meer dan twee eeuwen. Ze werd in het Zweedse staatsbestel ingevoerd als tegengewicht tegen koning Gustaaf IV, die na de revolutie van 1809 de troon besteeg. Een eeuw later waren het de Scandinavische landen, Nieuw-Zeeland en (toen nog) West-Duitsland die als eerste een gelijkaardige instelling overnamen. Vanaf de seventies was het hek van de dam en werd de ombudsman, na veilige auto’s en ABBA, Zwedens exportproduct bij uitstek. Ook de buurlanden van België lieten zich niet onbetuigd, al kon Frankrijk natuurlijk niet de oorspronkelijke benaming behouden. ‘Ombudsman’ werd er ‘médiateur’ – ook de officiële benaming later in België – en, sinds 2011, ‘défenseur des droits’. Het Franse voorbeeld illustreert overigens ook hoe de instelling ombudsman (of médiateur dus in het Frans) niet overal op dezelfde leest geschoeid is. In Frankrijk is het immers de uitvoerende macht die de médiateur benoemt.

Vlaanderen, tot het eind van de jaren ’80 nog massaal naar de Nederlandse televisie kijkend, leerde de ‘ombudsman’ kennen via het gelijknamige consumenten- en serviceprogramma van de omroepvereniging VARA.

Vandaag de dag is de instelling ombudsman wereldwijd verspreid. Als een vriendelijke exoot nestelt hij (en/of zij – er zijn namelijk ook vrouwelijke exemplaren…) zich in de vreemdste biotopen. Andere rechtsinstellingen en –figuren, hoe interessant en functioneel ook, slagen er nauwelijks in zich te integreren in vreemde rechtssystemen – denken we bijvoorbeeld aan de trust uit het anglo-saksische vermogensrecht, die de oversteek naar het continent nooit echt heeft kunnen maken. Het publiek recht heeft vooral generieke instellingen: zowat elk land in de wereld heeft wel een parlement, een regering en een staatshoofd. Maar een specifieke instelling als de ‘ombudsman’? Die was er dus eerst enkel maar in Zweden - én bleek dus perfect in andere staatsstructuren over te planten…

Wikipedia vermeldt onder het lemma ‘Ombudsman’ 78 landen waar “op één of andere manier” een ombudsman, -vrouw of –dienst is. “Op één of andere manier”: het Zweedse model wordt zeker niet altijd volledig overgenomen. Maar de notie van bemiddeling in bestuurszaken, geïnitieerd in het begin van de negentiende eeuw in Zweden onder naam ‘ombudsman’, heeft dus de wereld veroverd. Nog een kleine precisering: niet alle federale landen hebben ook federale ombudsmannen of -vrouwen. In de Verenigde Staten bijvoorbeeld komen die enkel op state-niveau voor.

Verder zijn ombudslieden er nu uiteraard ook in de meest uiteenlopende sectoren te vinden (en zelfs bedrijven – sommige kranten hebben er bijvoorbeeld één).

Al zijn er ombudsmannen, -vrouwen of –diensten in alle streken en in verschillende variëteiten, de instelling ‘ombudsman’ zoals die wij op het federale niveau hebben, is alvast, zoals haar Zweedse oervoorbeeld, nauw verbonden met de wetgevende macht – in casu, de Kamer van volksvertegenwoordigers. Het is de Kamer van volksvertegenwoordigers die de Federale Ombudsmannen benoemt en het is ook aan haar dat deze verantwoording afleggen (onder meer door een jaarverslag).

Anders dan in het Zweedse model kan de Belgische ombudsman echter geen gerechtelijke vervolgingen instellen. Onderzoeksmaatregelen nemen bij de administratieve overheid tegen wie klacht is ingediend kan dan weer wél –wat één van de bezwaren was van de tegenstanders van het invoeren van een ombudsman. Vooral de uitvoerende macht, bewindsvoerders en de administratie, wilden om begrijpelijke redenen niet te veel pottenkijkers in hun interne keuken.

Maar ook best wat rechtsgeleerden waren sceptisch.

Het is een feit dat er ook zonder ombudsdienst al controle op de administraties is: vanuit de uitvoerende macht zelf, door de rechterlijke macht, politiek. Er is sowieso ook principieel de controlefunctie van het parlement op de regering. Waarom dan nog een bijkomende instelling, vroegen de kritische stemmen zich af.

Intussen is gebleken dat het systeem uitstekend functioneert. Onderhandelen en bemiddelen staan centraal – wat tot uiting komt in de Franse term ‘médiateur’. Van ‘onderzoeksrechter spelen’ is helemaal geen sprake. De eens gecontesteerde of althans sceptisch bekeken instelling wordt thans ook in België alom beschouwd als complementair aan andere controlemechanismes op de uitvoerende macht.

Na 25 jaar kunnen we zeggen dat de Belgische burger met de Federale ombudsman een uiterst degelijke partner heeft in de bescherming tegen onzorgvuldig optreden van de administraties.

En de Belgische burger vindt ook massaal de weg naar de instelling, in de coronaperiode zelfs meer dan ooit. De disrupties die de pandemie met zich meebracht, troffen ook de administraties. Hun functioneren en omgaan met de evenzeer getroffen burgers werd met de loupe bekeken. Eens te meer bewees de Federale ombudsman (samen met collega-ombudsdiensten) zijn meerwaarde. In het voorlaatste jaarverslag is te lezen hoe tal van concrete schrijnende situaties veroorzaakt door de pandemiesituatie zeer vlug konden worden rechtgezet, dankzij het efficiënte optreden van de Federale ombudsman.

In de afgelopen 25 jaar was corona ongetwijfeld een van de grootste uitdagingen, ook voor de Federale Ombudsman. Maar de dramatische situatie waarmee de hele bevolking worstelde was dus blijkbaar ook een uitgelezen kans om te tonen waartoe de medewerkers van de Federale ombudsman in staat zijn: supersnel adequaat reageren.

De jaarverslagen van de Federale ombudsman bieden alvast een mooie staalkaart van de werking van de instelling. Ze maken heel concreet wat de Federale ombudsman dag in dag uit doet.

Enkele maanden geleden mocht ik de voorstelling van het 25^ste jaarverslag inleiden. Centraal in dat verslag stond het begrip ‘empathie’. Ik vond het thema treffend gekozen. Empathie vat inderdaad perfect samen waarvoor de Federale ombudsman staat: overheidsdiensten aanzetten tot inlevingsvermogen, aanvoelen waar het fout is kunnen gaan.

Het voorbeeld dat ik toen aanhaalde ging over de overstromingen van juli 2021. Door de watersnood hadden velen geen internetverbinding meer, waardoor ze niet tijdig een belastingaangifte konden doen. De Federale Ombudsman, tot wie zij zich hiervoor wendden, kon de FOD Financiën ertoe brengen uitstel te verlenen.

Dit is slechts één van de vele, vele typecases, waarvan de jaarverslagen boeiende lectuur bieden.

Ik zou nog iets anders willen belichten. Belangrijk is altijd al, van bij de aanvang, geweest de Federale ombudsman bij het grote publiek bekend te maken. Dit is wellicht voor elke instelling een uitdaging, maar voor een ombudsman is dit, vanwege zijn specifieke taak, nog meer zo. Het zijn vaak de zwaksten in de samenleving, die het minst op de hoogte zijn van hun rechten; degenen die bescherming het minst nodig hebben, zijn dan weer meestal het best geïnformeerd. Een zoveelste voorbeeld van het beruchte Mattheüseffect.

Communicatie is dus altijd al van primordiaal belang geweest, een uitdaging die de Federale ombudsman met verve is aangegaan. De jaarverslagen kregen fraai geïllustreerde, duidelijke samenvattingen. Er is bijzondere aandacht voor een helder taalgebruik op de website. Specifieke dossiers komen regelmatig in de pers.

Het hoeft evenwel geen betoog dat in het tijdsbestek van de afgelopen 25 jaar communicatie tout court, en, wat ons interesseert, overheidscommunicatie in het bijzonder, een spectaculaire transformatie heeft ondergaan. De digitalisering neemt hand over hand toe. De overheidsdiensten en –instellingen, inclusief de ombudsdiensten, moeten zich aan deze realiteit aanpassen.

Er is echter een keerzijde van de medaille, die daarnet in het panelgesprek al aan bod kwam. Een deel van de burgers blijft namelijk verstoken van toegang tot de nieuwe technologieën. Het Belgische netwerk van ombudsmannen kaartte dit in december 2020 al aan en nam een resolutie aan om de bevoegde autoriteiten ertoe aan te zetten de nodige maatregelen te nemen om internettoegang te beschouwen als een basisbehoefte, net zoals de distributie en levering van water-, gas- en elektriciteit. Er moeten specifieke regels komen die ervoor zorgen dat elk huishouden een minimum aan betaalbare en kwaliteitsvolle internettoegang heeft.

De Federale ombudsman concretiseerde deze resolutie door in een aanbeveling te vragen om van de toegang tot het internet een grondwettelijk, verankerd grondrecht te maken. Een begin om de digitale kloof te dichten, een prioriteit waar de Federale Ombudsman erg voor zal blijven ijveren.

Ook de toegang tot de Federale Ombudsman zelf dient laagdrempelig te zijn. Het is noodzakelijk dat burgers de instelling niet enkel digitaal of per mail, maar ook per telefoon kunnen bereiken of zelfs fysiek in de kantoren.

Meer recent, op 24 november 2022, heeft de Kamer een wetsvoorstel aangenomen dat klokkenluiders in privébedrijven, die misbruik, ongepastheid of fraude melden, beter beschermd.

Deze wet is gebaseerd op het idee dat werknemers het best geplaatst zijn om om inbreuken in een werkgerelateerde context op te sporen. Het biedt dus een wettelijk kader waardoor iedereen aan de alarmbel kan trekken, in het bijzonder extern via de federale ombudsman. Een belangrijke aanvullende rol voor ons democratisch functioneren.

Ik rond af. Uitkijkend naar de volgende 25 jaar kan ik, als voorzitster van de instelling waarmee de Federale Ombudsman zou nauw verbonden is, vooral zeggen: doe zo verder! Ga door op hetzelfde frisse elan waarmee de instelling een kwart eeuw geleden begon. Blijf de burgers helpen waar het contact met overheidsbesturen stroever verloopt. Vind steeds nieuwe manieren om die burgers te bereiken. U zal in de Kamer een trouwe bondgenoot vinden om uw opdrachten uit te voeren.

25 jaar Federale ombudsman. 25 jaar in dienst van de burger tegenover een administratie die niet per se de boeman uit Kafka’s literaire werken is, maar meer dan ons vaak lief is dwarsligt - om welke reden dan ook. Voor de bemiddelende rol die de Federale ombudsman nu al 25 jaar speelt, constructief en steeds zoekend naar oplossingen, wens ik, als voorzitster van de Kamer, nogmaals hulde te brengen. Een prachtige parcours werd afgelegd, dat – daarvan ben ik overtuigd – ook de komende jaren zal voortgezet worden.

Want het is niet onwaarschijnlijk dat ook het gouden jubileum van de Federale ombudsman zal gevierd worden. Alle lof ten spijt en met een knipoog naar enkele vroegere criticasters van de instelling: de Federale ombudsman zal zichzelf heel waarschijnlijk ook niet tegen 2048 overbodig hebben gemaakt …

In 2048 zal ik er wellicht niet meer bij zijn … Reden te meer om vandaag dadelijk het glas te heffen op de jarige Federale ombudsman!

 Eliane TILLIEUX